پس از تکیه دولت و نخستین فعالیت تماشاخانه های تهران چون سالن های لاله زار و تماشاخانه تهران که بعدها به تئاتر نصر معروف شد می رسیم به تماشاخانه ای که حدود نیم قرن قدمت در تهران دارد و قلب مرکز شهر واقع شده است.
از ساخت تکیه دولت بیش از صد و پنجاه سال می گذرد و از قدیمی ترین و معروف ترین تماشاخانه های دیگر تهران که به فعالیت های نمایشی آیینی و سنتی این روزها معروف است، نزدیک به نیم قرن و هنوز هم چون گذشته فعال و میعادگاه قدیمی ترها و علاقه مندان پیشکسوت تئاتر تا جوانان امروز است.
بسیاری از معروف های تئاتر و پیشکسوتان امروز و حتی کسانی که دیگر در بین ما نیستند از این تماشاخانه سر در آورند و جزو نسل اولی های تئاتر و سینمای ایران شدند از مرحوم جمشید مشایخی تا مرحوم عزت الله انتظامی، رکن الدین خسروی، محمود استاد محمد، جعفر والی و علی نصیریان چه به لحاظ نمایشی و چه نویسندگی همه خاک این صحنه را خوردند.
*نام سنگلج از کجا آمد؟
سنگلج از قدیم تاکنون یکی از محلههای پرجمعیت تهران بوده و همچنین نیز هست.در قدیم این محله پاتوق افراد صاحب نام، پر قدرت یا جاهطلب بوده است.از دیگر جذابیتهای این محله، تکیههای مهم و معروف است. تکیه قورخانه کهنه یکی از معروفترین تکیهها بوده است. از دیگر مکانهای بسیار قدیمی و دیدنی در این محل که از دیرباز مورد توجه بوده و در حال حاضر نیز میزبان گردشگران و علاقه مندان به هنر است تئاتر سنگلج است
* تاریخچه ساخت سنگلج به عنوان خاستگاه تئاتر ملی
سنگلج حوالی سال های ۱۳۴۰ در محله قدیمی کنار باغ سنگلج که امروزه به پارک شهر معروف است به پیشنهاد پهلبد، با هدف اجرای آثار هنرمندان تئاتر کشورمان و با مساحت ۱۰۳۴ متر مربع ساخته شد. در ابتدا این تماشاخانه به نام «۲۵ شهریور» معروف بود و دست وزارت فرهنگ و هنر قرار داشت اما از سال ۱۳۴۴ با نخستین جشنواره نمایش های ایرانی کار خود را آغاز و اولین نمایش هایش را به صحنه برد.با این که نیم قرن از فعالیت این تماشاخانه می گذرد اما از همان ابتدا به لحاظ تجهیزات فنی و آکوستیک ، سن گردان، دکور، میله های بالابر سالن خیلی خوبی به نظر می رسد و چیزی کم نداشت.
در خصوص خرید زمین این تماشاخانه چند روایت مطرح می شود یکی اینکه برای وزارت فرهنگ و هنر بوده که به ساخت تماشاخانه پرداخته و دوم اینکه بانویی ارمنی زمین این مکان را به وزارت فرهنگ و هنر اهداء کرده است اما جرایدی از سال ۱۳۴۳ موجود است که می گوید تماشاخانه با هزینه مهندس باباییان ، مدیر عامل شرکت بهساز نو به شماره ثبت ۵۲۸۵ بنا و به وزارت فرهنگ و هنر اهدا شده است.

سنگلج قدیم
در اولین جشنواره نمایش های آیینی قرار بود هر اثر چند اجرا به صحنه برود اما به دلیل استقبال و قوت کارها به چند ماه اجرا رسید در این جشنواره افرادی چون پرویز کاردان، علی نصیریان، جعفر والی، خلیل دیلمقانی، پرویز صیاد، عزت الله انتظامی، عباس جوانمرد و رکن الدین خسروی فعال بودند که برخی از این کارها بعد از جشنواره هم پذیرای عموم مردم شد.
جالب این است که بدانید بلیت فروشی این جشنواره در کل سطح شهر تهران انجام می شد از کتابفروشی های مختلف مرکز تا سایر مراکز شهر و قیمت بلیت های آن ۴۰ و ۶۰ ریال بود، کارها برای فرهنگیان نیم بها و ورود برای زیر دوازده سال ممنوع بود، گروه هنر ملی از همان ابتدا با سرپرستی عباس جوانمرد در این سالن مستقر شد و پنج گروه دیگر نمایشی میترا، امروز، تئاتر شهر، جوان و مردم وابسته به اداره هنرهای دراماتیک و با حمایت دولتی وزارت فرهنگ و هنر به فعالیت در این مکان پرداختند و جمعی از هنرمندان تا کارگردانان و بازیگران و دیگر عوامل به استخدام دولت درآمدند.
غلامحسین ساعدی، اکبر رادی، خلیل موحد دیلمقانی، بیژن مفید، بهمن فرسی، محمود دولت آبادی، کوروس سلحشور، حسین مکی، محسن یلفانی، بهزاد فراهانی، منوچهر رادین، آرمان امید، محمد رهبر، حمید نعمت و عنایت الله احسانی به عنوان نمایشنامه نویس در این گروه های نمایشی فعالیت داشتند.
تماشاخانه سنگلج پس از تکیه دولت و تئاتر تهران و سایر تماشاخانه هایی از این دست ، جزو نخستین تماشاخانه های دولتی ایران محسوب می وشد تا حدی که از سیما کوبان می خواهند تابلوی معرق کاشی این تماشاخانه را در ابعاد ۳ در ۱۴ متر طراحی کند و بر سر در ورودی تماشاخانه قرار دهند.
عباس جوانمرد کارگردان پیشکسوت تئاتر و از موسسان گروه هنر ملی در جایی درباره ساخت و ساز تماشاخانه سنگلج می گوید: «این تماشاخانه به راستی یکی از بهترین و درستترین تماشاخانههای ایران است که از استانداردهای لازم در ساخت و معماری بهرهمند است که در ابتدا قطعه زمینی بود که برای ساخت پارک شهر توسط شهرداری خریداری شده بود، اما به دلیل قرار گرفتن میان خیابانهای اطراف قابل استفاده نبود. از سوی دیگر در آن دوره سالن رودکی که امروزه با عنوان تالار وحدت شناخته میشود، در حال ساخت بود و گویا در شرکت سازنده آن، هزینههای اضافهای صرف شده بود که باعث شد مقامات دستور متوقف کردن آن را بدهند.
با تمهید یکی از اعضای اداره هنرهای زیبا طرحی ریخته شد تا در عوض ساخت و ساز در این قطعه زمین برای جبران عملکرد شرکت سازنده، مقامات با ادامه ساخت تالار رودکی موافقت کنند. در واقع تماشاخانه سنگلج باجی بود که اهالی تئاتر از آن شرکت دریافت کردند. این تماشاخانه بهترین سالن اجرایی به لحاظ معماری است . افرادی که در آن دوره اقدام به ساخت سالنهای نمایشی میکردند، شناخت چندانی با ساخت و ویژگیهای چنین سازههایی نداشتند. ما در هیچ کجای جهان، سالن اجرایی دایرهای نمیبینیم، آنگونه که مجموعه تئاترشهر ساخته شده است.

سالنها از شکلی بیضی برخوردارند، چون از دو کانون بهرهمندند؛ یک کانون مرکز اجتماع تماشاگران و دیگری محل اجراست. اگر در ردیف پنجم سالن اصلی بنشینید نمیتوانید به خوبی صحنه را ببینید یا صداها را بشنوید. به همین دلیل در آن زمان که من در اداره هنرهای زیبا مشغول به فعالیت بودم، از سوی ریاست کل مامور شدم تا نظارت کامل بر کلیه مراحل ساخت این مجموعه داشته باشم. در ابتدا اشکالاتی در فاصله میان ستونها، عمق صحنه، نبود اتاق تعویض لباس برای بانوان و سرویسهای بهداشتی وجود داشت که خوشبختانه به دلیل تاکیدی که از سوی مسئولان وجود داشت مرتفع شد. هنوز هم این مکان شرایط اجرایی خوبی دارد.
من ۵۰ سال کار اجرا کردم ، کارهایی که در میان آنها هم آثار خوب وجود داشت و هم ضعیف. اما معتقدم آنچه در طی این سالها در کارنامه کاریام اهمیت دارد نمایشهایم نیست. در دورهای به خصوص بعد از کودتای ۲۸ مرداد، تئاتر با مسائل و بحرانهای بسیاری روبهرو شد که گویی در آن هیچ حرکتی صورت نمیگرفت. با ورود اولین تلویزیون به ایران توسط «ثابت پاسال» ، اداره کلاسهای کارگردانی و گویندگی را به عهده گرفتم و اولین تئاترهای تلویزیونی را هم در همان سالها در تلویزیون «ثابت» اجرا کردم .
با آشنایی که با کار تلویزیون پیدا کرده بودم، دریافتم که در دنیا تلویزیون آسیب بدی به سینما و تئاتر وارد کرده اما گمان میکردم در ایران تلویزیون میتواند بسیار مفید باشد چرا که به طور مجانی در میان تودههای مردم نفوذ دارد. بنابراین تصمیم به تشکیل گروههای تئاتری برای اجرا در تلویزیون گرفتم. گرچه از طرف مسئولان تئاتر آن زمان این کار امری محال به نظر میرسید اما هدف ما این بود که پس از مدتی تعدادی نویسنده و کارگردان و بازیگر جدید در عرصه تئاتر معرفی شوند و انویسندگانی چون بهرام بیضایی، زندهیاد اکبر رادی و غلامحسین ساعدی محصول همین دورهاند.
در اداره هنرهای زیبای آن زمان سالنی وجود داشت که جلسات کانون فیلم هم توسط فرخ غفاری در همان مکان اجرا میشد. این سالن مخصوص تمرین ارکسترهای اداره هنرهای زیبا بود و ما مجبور بودیم، برای تمرین تمام وسایل و صندلیهای ارکستراسیون را بیرون ببریم، به این شرط که بعد از تمرین هم دوباره آنها را سر جایشان برگردانیم! در اصل پیش از تأسیس تالار «سنگلج» تئاتریها مکان مشخصی برای کار تئاتر نداشتند.»
*تشکیل شورای تئاتر در سنگلج
سرپرست
تماشاخانه سنگلج از ابتدا با اداره هنرهای دراماتیک یا به زبان امروزی
اداره کل هنرهای نمایشی به سرپرستی عظمت ژانتی بود و یک شورای هنری نیز
برای کارهای کمی و کیفی با حضور جلال ستاری، علی نصیریان، داود رشیدی، عباس
جوانمرد و عزت الله انتظامی برای نظارت بر وضعیت تماشاخانه و آثار تشکیل
شده بود.
پس از ژانتی، علی نصیریان و فرخ ساجدی مدیران دیگر این
تماشاخانه شدند و پس از پیروزی انقلاب هم سعید بصیریان، دکتر طباطبایی،
صدیقی نژاد، جواد افشین نژاد، محسن مجید جعفری، علی حیدری، کیوان نخعی،
محمود فرهنگ، اتابک نادری، پریسا مقتدی، سید یونس ابسالان، علی عابدی و هم
اکنون نیز پریسا مقتدی مدیریت این سالن را بر عهده داشتند.
علی نصیریان پیشکسوت تئاتر ، سینما و تلویزیون می گوید: در آن سالها هنور تئاتر رودکی، وحدت و دیگر سالنهای تئاتری راه نیفتاده بود و به جز تئاترهای لالهزار در تهران تماشاخانه دیگری وجود نداشت و بنابراین افتتاح این تماشاخانه با جشنواره تئاتر ایرانی اتفاق بزرگی را در عرصه نمایش رقم زد.سنگلج مکانی برای اجرای نمایشهای ایرانی همچون، تعزیه، تخت حوضی، مارگیری و … شد. در بدو افتتاح این تالار نمایشی من، عباس جوانمرد، اکبر رادی، عزتالله انتظامی، رکنالدین خسروی و … آثار نمایشی را آماده اجرا کردیم و به عنوان جشنواره نمایشهای ایرانی روی صحنه آوردیم.

در ابتدا قرار بر این بود که هر یک از آثار جشنواره تئاتر ایرانی تنها سه شب اجرا شود اما به دلیل استقبال بینظیر تماشاگران هر یک از نمایشها حدود یک تا دو ماه روی صحنه بود.این تماشاخانه شانیت خود را حفظ کرده است، از آن دوران تاکنون هنرمندان، مدیران و افراد مختلف اقدامات و فعالیتهای موثری را در این تماشاخانه که مدیریت آن مرتبط با مرکز هنرهای نمایشی است، انجام دادهاند. در این مدت نیز با دعوت گروههای نمایشی به تماشای دو یا سه نمایش بسیار خوب در این تماشاخانه نشستهام.
زنده یاد داریوش اسدزاده نیز می گفت: تاسیس تماشاخانه سنگلج در پیشبرد تئاتر ایران بسیار تاثیرگذار بوده است. در دهه چهل شمسی، تهران تالارهای نمایشی داشت اما دارای تماشاخانه دائمی نبود و سنگج تماشاخانه دائمی شهر تهران شد. افتتاح این تماشاخانه اتفاق بزرگی بود و سنگلج پایهگذار فرهنگ و هنر شد. تماشاخانه سنگلج یکی از قدیمیترین و پرخاطرهترین تالارهای نمایشی است.
بهزاد فراهانی نیز می گوید: سالهاست که در بوق و کرنا از مسئولان و دولت مردان خواسته شده که هنرهای نمایشی نیازمند مرکز تئاتر ملی است اما متاسفانه هیچ گوشی بدهکار نیست. سنگلج در دهه چهل نماد تئاتر ملی شد و موجبات رشد هنرهای نمایشی را فراهم کرد.بسیاری از هنرمندان صاحب نام همچون غلامحسین ساعدی، اکبر رادی، بهرام بیضایی و … در جهت اعتلای تئاتر سنگلج کمک کردند و ما که نسل جوان آن دوارن بودیم راهشان را ادامه دادیم.
* افول رونق سنگلج
اوایل دهه پنجاه شمسی پیش و پس از انقلاب اسلامی به دلیل مهاجرت عده ای از هنرمندان و تغییر مدیریت تماشاخانه از وزارت فرهنگ و آموزش عالی به وزارت فرهنگ و ارشاد اسلامی و با ایجاد مرکز هنرهای نمایشی و جزو حاکم بر مسائل سیاسی کشور این تماشاخانه هم تقریبا تعطیل شد، حتی در جایی برای جذب مخاطب کار نمایش های غیر ایرانی هم اجرا کرد در حالیکه جزو آیین نامه نبود اما با حال دو مرتبه توانست خود را بازیابد.
از جمله کارهای غیر ایرانی آن دوره می توان به نمایش بازرس نیکلای گوگول به کارگردانی عزت الله انتظامی، نمایش سرباز لاف زن از پلوتوس و کارگردانی خلیل موحد دیلمقانی، اشاره کرد.

همچنین از نمایش ای مطرح و برجسته ای که در سال های دهه پنجاه به صحنه رفته و هنوز هم به صحنه سنگلج می رود می توان به بنگاه تئاترال علی نصیریان اشاره کرد. اما از کارهای پس از انقلاب با مضامین انقلابی نمایش های حکومت نظامی از فرانکو سولیانس و کارگردانی منیژه محامدی، پتک از بهزاد فراهانی، شاه می میرد از رضا کرم رضایی، مرگ بر آمریکا از نصرت اله نوح و مجید فلاح زاده می توان نام برد.
*بازسازی سنگلج در دهه های مختلف
سنگلج در نیمه اول سال ۶۴ به دلیل نخستین بازسازی اش فعالیت نداشت و تعمیراتی از کف پوش ها تا ریل کشی صندلی های سالن، لوازم تأسیساتی، لکه گیری و تعمیرات سالن انتظار و رنگ آمیزی و دستگاه های صوتی ، پرده ها و نظافت کلی تماشاخانه را شامل شد و پس از آن شش اثر نمایشی چهارمین جشنواره بین المللی تئاتر فجر در این تماشاخانه به صحنه رفت و در سال ۶۷ نیز این تماشاخانه نیازمند یک تعمیر اساسی شد و قسمت های مختلفش از ایجاد ستون های تقویتی در ضلع شرقی ساختمان تا حفر چاه فاضلات و تخلیه آن و آماده سازی موتورخانه و شوفاژ و … از این دست در نیمه نخست سال و در نیمه دوم نیز تکمیل آبراه سقف تماشاخانه و نصب ایرانیت ، تزریق بتون زیردیوار شرقی، تعبیه هواسازی و دودکش و … و در سه ماهه سوم و چهارم نیز فعالیت هایی در تکمیل این تعمیرات به انجام رسید.
این تماشاخانه در سال ۶۸ مجدد توسط دفتر طرح های عمرانی وزارت ارشاد بازبینی و شش ماه تعطیل شد اما همه این تعمیرات باعث شد که موازین میراث فرهنگی کشور در این مکان رعایت شود هر چند این بازسازی ها در دهه هفتاد تا نود هم چندین مرتبه صورت گرفت و در قالب های مختلف سالن ها، مکان تمرین، کافه تریا، پله ها ، سیستم صوتی و سایر بخش ها مورد تعمیر و مرمت قرار گرفت.

در سال ۹۷ این تماشاخانه به روز رسانی شد، سیستم گرمایشی و سرمایشی ، صندلی ها و نور تغییر و به روز شد در حال حاضر این تماشاخانه توسط پریسا مقتدی که در دو دوره مدیریت این مکان را برعهده گرفته مدیریت می شود در حال حاضر نیز به دلیل شرایط کرونایی نزدیک به سه ماه است که این تماشاخانه و سایر تماشاخانه های تهران تعطیل هستند.
چراغ تماشاخانه سنگلج در آستانه ۵۵ سالگی و در سال ۹۹ پر فروغ روشن است، هنرمندان و هنر دوستان نمایش های ایرانی در این تماشاخانه گرد هم جمع شدند و فعالیت کردند، جشنواره هایی چون تئاتر عروسکی تا مبارک و آیینی سنتی در این مکان به اجرا رسید و بزرگان زیادی از این خاک صحنه بدرود حیات گفته و خیلی از آنها هم هنوز مشغول فعالیت هستند.