بررسی سیر اقدامات سیاسی و توانمندی‌های دفاعی-نظامی ایران در چهار دهه گذشته گویای آن است که علی‌رغم محدودیت‌ها و تحریم‌های همه جانبه، جمهوری اسلامی کارنامه موفقی در این حوزه دارد که این مساله دورنمای روشنی را نیز نوید می‌دهد.
انقلاب اسلامی ۱۳۵۷ را باید سرآغاز تحولات بزرگی در ایران، منطقه و جهان دانست. به دنبال این پیروزی صف‌بندی‌ها و چینش بازیگران بین المللی در خاورمیانه تغییر کرد. ایران از قالب ژاندارمی به نیابت آمریکا، خارج شد و این مساله رویکرد اتحاد جماهیر شوروی به کشورمان را نیز تغییر داد.
تا پیش از سال ۱۹۷۹ و روی کار آمدن جمهوری اسلامی در ایران، نحوه مناسبات تهران با دنیای غرب باعث ایجاد نوعی رابطه سلطه گر-سلطه پذیر شده بود. اگرچه شاه مخلوع در مصاحبه‌های خود با رسانه‌های خارجی همواره تلاش می‌کرد بر استقلال سیاسی و نظامی کشور تاکید کند اما بررسی حجم واردات به ویژه در ابعاد تجهیزات و لجستیک نظامی نشان می‌داد، ایران در آن زمان وابستگی قابل توجهی به غرب دارد.
براین اساس تنها در صورتی که پنتاگون و یا رهبران کشورهای اروپای غربی پاسخ مثبتی به تقاضاهای خرید تهران می‌دادند، شاه می‌توانست ارتش را به سلاح تجهیز کند. این وابستگی باعث عدم استقلال سیاسی کشور نیز شده بود. لذا اصلی ترین شعار مخالفان، معترضان و افراد شرکت کننده در تظاهرات‌های ضد شاه ایران، «نه شرقی، نه غربی، جمهوری اسلامی» بود. در واقع ملت با این شعار اعلام می‌کردند در فضای جنگ سرد حاکم بر محیط بین الملل اگر قرار است با سقوط رژیم پهلوی، جمهوری اسلامی بر امور مسلط شوند، به معنای همپیمانی و قرار گرفتن در صف متحدان شوروی نیست.
این خواسته پس از استقرار جمهوری اسلامی و خلع محمدرضا شاه از قدرت در راس اصول سیاست خارجی قرار گرفت و تا امروز علی‌رغم فشارهای اقتصادی، مالی، سیاسی و نظامی متعدد علیه ایران، تلاش شده است که بدان عمل شود.
توانمندی‌های جمهوری اسلامی ایران در بعد نظامی
جمهوری اسلامی ایران از همان روزی که انقلاب به پیروزی رسید با تحریم‌های نظامی مواجه شد. آمریکا مایل نبود نیروهای انقلابی به تسلیحات جدید و پیشرفته مجهز شوند. به راه انداختن جنگ هشت ساله علیه ایران که با چراغ سبز کاخ سفید به صدام صورت گرفت هم ورای اهداف سیاسی، اقدامی در جهت از بین بردن زیرساخت‌های نظامی و خالی کردن انبارها از تسلیحات بود.
اما جمهوری اسلامی ایران تلاش کرد با سرمایه گذاری در حوزه انسانی و صنعتی، ارتقا بنیه نظامی را بومی سازد تا جایی که امروز موسسه «گلوبال فایرپاور» در آخرین گزارش خود اعلام کرد ارتش ایران در رتبه ۲۳ جهان قرار دارد. اهمیت دستیابی به این جایگاه در عدم وابستگی و دریافت کمک از غرب است.
در ادامه این روند ایران موفق شد در تولید انواع پهپاد خودکفا شود. ساخت هواپیماها و جنگنده‌های مافوق صوت رادار گریز، انواع رادار، زیردریایی، قایق‌های تندرو و پرنده، انواع زره پوش، تانک و سلاح‌های سبک، نیمه سنگین و سنگین در کارنامه درخشان صنعت دفاعی قرار داشته باشد.
نکته مهم آنکه ایران در حوزه ساخت انواع بالگرد و تعمیر انواع هواپیما و بالگرد رتبه پنجم جهان را در اختیار دارد. کسب رتبه هفتم دنیا در سامانه کامل پرتاب ماهواره و رتبه دوازدهم در طراحی و ساخت ماهواره از دیگر دستاوردهای حوزه نظامی کشور پس از انقلاب است. در زمینه ساخت و تولید انواع موشکهای بالستیک، دور برد زمین به زمین، زمین به هوا و انواع موشکهای دریایی مانند: موشک ماهواره بر سفیر، شهاب، سجیل و موشک کروز هم شگفتی ها به اندازه ای بود که بخش اعظم فشارهای اقتصادی، تجاری، قطعنامه‌های شورای امنیت و تحریم‌های دنیا علیه کشورمان در سال‌های اخیر برای تضعیف این حوزه به وجود آمد. هم اکنون ایران را در ردیف معدود کشورهای دارنده تکنولوژی ساخت موشکهای فوق دقیق سطح به سطح است که می‌تواند به مدد این توانمندی موشکی، ماهواره نیز در مدار زمین قرار دهد.
تمامی این دستاوردها در شرایطی به دست آمد که طبق آخرین آمار موسسه تحقیقات صلح استکهلم (سیپری)، هزینه‌های نظامی ایران تنها ۱۳ میلیارد دلار ذکر شده است. در حالی که عربستان با ۸۷ میلیارد دلار در جمع سه کشور نخست دنیا قرار دارد که البته اکثر این پول صرف واردات نظامی می‌شود.
جمهوری اسلامی ایران در نتیجه مدیریت درست و اتکا به دانشِ دانش‌آموختگان ایرانی موفق شده است در حوزه نظامی و دفاعی در منطقه یک بازیگر مطرح باشد. کمک‌های مستشاری ایران در بیش از هفت سال گذشته به دولت سوریه و عراق که باعث مسیر تحولات خاورمیانه تغییر کند، گویای اقتدار و قدرت نظامی کشورمان است.
مخالفان و دشمنان ایران به رغم هزینه‌های گسترده لجستیکی، مالی و نظامی در زمان حضور تروریسم در عراق و سوریه نتوانستند از کاری پیش ببرند. از این رو یکی از نتایج بحران‌های سوریه و عراق نمایش توانمندی ایران در زمینه فرماندهی، مدیریت جنگ‌های غیرمنظم، کاربرد تجهیزات نظامی و مقابله با گروه‌های تروریستی‌ای بود که بعضا بزرگترین ارتش‌های جهان به دلیل شکل نامتقارن و غیرکلاسیک این تقابل از مواجه با آن ناتوان هستند.
هدف قرار گرفتن مواضع داعش در سوریه با موشکهای میانبرد و نقطه زن و پرتاب موفقیت آمیز موشک ماهواره بر سیمرغ در سال جاری موید توسعه قابل توجه جمهوری اسلامی ایران در هوافضا و صنایع موشکی بود. لذا بی دلیل نیست که پس از امضا برجام، موضوع برجام ۲ که به توانمندی موشکی ایران اشاره داشت، در رسانه‌های غربی مطرح شد.
تا پیش از انقلاب اسلامی، نیروی دریای ایران صرفا در محدوده خلیج فارس فعالیت می‌کردند. حضور ارتش شاهنشاهی ایران در جنگ ظفار در سال ۱۳۵۱ که اولین خروج نیروی دریایی از محدوده مرزهای کشور به شمار می‌رفت هم در نتیجه اجرای دکترین نیکسون-کیسینجر بود. در حالی که آمریکا درگیر ویتنام بود، حضور گروه‌های مارکسیستی در ایالت ظفار عمان نگرانی برای کاخ سفید ایجاد کرد. از این رو با اجازه واشنگتن، شاه نیروهای خود را به این منطقه اعزام کرد. اما پس از انقلاب و به دنبال دستور رهبر معظم انقلاب برای حضور نیروی دریایی ارتش در آب‌های آزاد، تا امروز ۵۹ ناوگروه رزمی به اقیانوس هند و خلیج عدن اعزام شدند که نقش مهمی هم در مبارزه با دزدان دریایی و حفاظت از کشتی‌های تجاری ایفا کرده اند. همچنین بنا بر اعلام فرماندهان نیروی دریایی ارتش و طبق دستور معظم له مبنی بر دریانوردی اقیانوسی، یکی از ناوگروه‌های این نیرو بزودی راهی اقیانوس اطلس می‌شود.
امنیت؛ ماحصل ارتقا قدرت نظامی ایران
آمریکا، رژیم صهیونیستی و برخی کشورهای منطقه از جمله عربستان در طول چهار دهه گذشته به دنبال فرصتی برای ضربه نظامی-امنیتی به ایران بوده اند.
بحث هدف قرار دادن تاسیسات هسته ای و وجود گزینه نظامی روی میز رهبران آمریکا، از پرتکرارترین مطالب منتشر شده در رسانه‌های جهان در دو دهه گذشته است. تا جایی که حتی در سال ۲۰۰۶ یکی از بزرگترین شرکت‌های انرژی در دنیا از سوی سرویس اطلاعاتی روسیه گزارشی را دریافت کرده بود که نشان می‌داد این حمله در چند ماه آینده روی خواهد داد. اما آنچه این رویارویی به همواره به تعویق انداخته، اطمینان دشمن از دستیابی به موفقیت است. تجربه تاریخی عراق، افغانستان و سوریه نشان داد اگر دشمن در زمین گیر کردن قوای نظامی ایران تردیدی نداشته باشد، بلادرنگ با کوچکترین بهانه به کشور حمله می‌کند حتی اگر موفق نشود به نتایج سیاسی مورد نظر خود برسد. چنانکه در هر سه مثال مذکور به جز نابودی زیرساخت ها، آمریکا امکان اجرایی کردن اهداف بعدی خود را نداشت.
ایران ثابت کرده که قدرت شکست دادن تکنولوژی رادارگریزی آمریکا را دارد و به این ترتیب گران‌قیمت ترین بمب افکن‌های آمریکا هدفی آسان برای دفاع ضد هوایی ایران به شمار می‌رود. همچنین موشک باران تاسیسات هسته ای کشور بدون ایجاد پایگاه‌های هوایی در منطقه امکان پذیر نیست. این در حالی است که ایران به علاوه بر برخورداری از موشکهای ضد کشتی، به انواع موشکهای برد کوتاه نیز مجهز است که می‌تواند این پایگاه‌های هوایی را نابود کند.
براین اساس طرح‌های جنگی محدود آمریکا با توجه به قدرت نظامی ایران به سرعت تبدیل به جنگی فراگیر می‌شود که ارزیابی آسیب ها و خسارات آن کاری بسیار سخت و دشوار است. از این رو اولتیماتوم‌های رژیم صهیونیستی پس از اطمینان از واکنش موشکی ایران با ۶۰۰ راکت شهاب ۳ در گام نخست، از مرحله لفاظی فراتر نرفته است.
همچنین قدرت تجهیزات نظامی در مرزها ایران باعث شده تا با وجود اقدامات عربستان در ناامن سازی مناطقی مانند سیستان و بلوچستان یا ورود گروه‌های تروریستی به کشور، مردم در امنیتی مثال زدنی به زندگی خود بپردازند.
قدرت سیاسی جمهوری اسلامی ایران
همانطور که اشاره شد یکی از اصلی ترین اهداف مردم در سرنگونی رژیم پهلوی، دستیابی به استقلال سیاسی بود. تا پیش از انقلاب اسلامی، تصمیمات حوزه سیاست خارجی تهران با هماهنگی غرب به ویژه آمریکا اتخاذ می‌شد. مثال بارز این مساله در عدم امکان همکاری و روابط ایران با شوروی در زمان جنگ سرد است.
ایران در بلوک غرب قرار داشت و قرار گرفتن در این بلوک بندی، به معنای عدم استقلال سیاسی بود. تا جایی که برخی کشورها مصمم شدند برای فعالیت سیاسی خارج از این مرزبندی ها، جنبش عدم تعهد را تشکیل دهند. در این راستا انقلاب اسلامی زمینه ساز شکل¬گیری استقلال سیاسی ایران شد.
از سال ۱۳۵۷ ایران بدون وابستگی به غرب یا شرق، دست به تصمیم سازی گرفت اما رویکرد خصمانه آمریکا باعث شد تا در همان ابتدای امر امام خمینی با لقب شیطان بزرگ از این کشور یاد کند. این مساله منجر به قطع تمامی مناسبات شد و در نتیجه جمهوری اسلامی روابط خود را با تمام کشورها به جز ایالات متحده و رژیم جعلی صهیونیستی آغاز کرد.
نگرش استقلال طلبانه ایران در طول این چهار دهه زمینه ساز نقش آفرینی در بحران‌های مهم منطقه ای گردید. تا جایی که امروز در کنار پیشرفت‌های میدانی سوریه، مذاکرات آستانه که به ابتکار وزارت خارجه ایران شکل گرفت، مسیر برون رفت از وضعیت جنگی سوریه را شکل می‌دهد.
نشست ایران با اعضای اتحادیه اروپا درباره گفتگوهای یمنی-یمنی، تلاش تهران برای ایجاد آشتی ملی در افغانستان و موضع گیری‌های دوستانه دولت عراق در مقابل فشارهای آمریکا گویای اثرگذاری دیپلماتیک کشورمان در خاورمیانه است.
دورنمای نظام جمهوری اسلامی ایران
با نگاهی به چهار دهه بازیگری ایران در منطقه می‌توان به روشنی دریافت که هیچ‌یک از تصمیم گیرهای بین المللی در خصوص خاورمیانه بدون لحاظ کردن کشورمان به نتیجه نمی‌رسد زیرا در کنار نفوذ معنوی، جمهوری اسلامی از قدرت سیاسی و نظامی قابل توجهی برخوردار است.
عدم همراهی کشورها با تحریم‌های یکجانبه دولت ترامپ پس از خروج از برجام و مخالفت اتحادیه اروپا با آمریکا در این مساله نشان می‌دهد ایران کشوری نیست که بتوان آن را منزوی کرد. نقش ایران در شکل دهی به نیروهای مردمی در قالب حشد الشعبی، همراهی رهبران عراقی برای ادامه همکاری ها، افزایش نفوذ معنوی در لبنان و فلسطین و اهمیت در نظر گرفتن دیدگاه‌های تهران در بحران‌های منطقه ای را می‌توان سرآغاز این حرکت بزرگ دانست. جمهوری اسلامی تحت شدیدترین فشارهای اقتصادی، هجمه‌های رسانه ای و جنگ روانی، توانست در حوزه‌های مهمی از جمله موشکی، هسته ای و پزشکی به موفقیت‌های مهمی دست یابد.
با توجه به این مسائل است که رکس تیلرسون، وزیر امور خارجه سابق آمریکا در مجلس سنا این کشور بر ضرورت مقابله با تهران و سد کردن مسیر دستیابی به هژمونی منطقه ای ایران تاکید کرد. این در حالی است که سخن وی موید حرکت درست کشورمان در جهت پیشرفت و توسعه محسوب می‌شود.
