رفتارهای آیینی و نمایشی ماه مبارک رمضان تنها مختص به بزرگسالان نیست و در این میان سهم کودکان و نوجوانان از این آیین ها نیز حفظ شده است، که یکی از جذاب ترین آنها به آیین «گره گشو» در راستای شادی کودکان نیازمند از سوی مردمان روزه دار خطه بوشهر باز می گردد.
رفتارشناسان خاستگاه آیین را از بدو خلقت انسان و عجین شده با تمام تمدن ها از کهن ترین تا متاخرترین، در طول تاریخ دانسته اند، آیین را می توان مهره نخ تسبیحی خواند که ارتباط میان بشر امروزی با نیاکان و پیشینیان خود در هزاره های دور توسط آن شکل گرفته است.
در حقیقت باورمندی انسان ها به رفتارها و آنچه که هویت فردی و جمعی آنها را در طول تاریخ می سازد، بر مبنایی تعریف می‌شود که امروز آنرا آیین می نامند. رفتارهای جمعی انسان ها از ستایش خداوند گرفته تا کرنش و احترام به طبیعت و غیره همه بر حول محوری به نام آیین شکل می گیرد که گستره ای جهان شمول دارد.
کشورمان ایران نیز به عنوان یکی از پنج کشور صاحب تمدن و پیشینه عظیم فرهنگی در کنار بهره مندی از تنوع جغرافیایی و همراهی اقوام مختلف، مملو از آیین ها و خرده روایت های آیینی – نمایشی است که بخش مهمی از آنها پیرامون مذهب، دین و در نهایت ستایش پروردگار رقم خورده است.
با بررسی رفتارهای آیینی ایرانیان می توان کلیدواژه‌های ثابت و در عین حال جهانشمولی چون نوع دوستی، تاکید بر صلح طلبی، رعایت حقوق و احترام بزرگان و یا طایفه، ستایش زمین به عنوان مادر بخشنده و پرستش پروردگار به عنوان خالق مطلق هر آنچه که در آسمان و زمین است، را مشاهده کرد.
در حقیقت این مفاهیم بازتاب دهنده متجلی ترین مفاهیم دینی است که در تمام آیین ها از آیین مهر با سابقه ای بیش از شش هزار سال در جغرافیای ایران تا آیین های پسین تر تجلی می یابد.
** تنیدگی ماه صیام با آیین های مردمی
مرور و مداقه بر رفتار آیینی ایرانیان با گستره تمدنی شان، نشان‌دهنده ارادت آنها حق تعالی است، ماه صیام (رمضان) نیز به عنوان یکی از ماه های مهم مسلمانان با مفاهیم بنیادین در مسیر ادای حق بندگی مخلوق نسبت به خالق خود، تنیدگی فراوانی با رفتارهای آیین مند ایرانیان مسلمان دارد.
در حقیقت ماه صیام که از آن به عنوان ماه میهمانی خدا نیز یاد می شود بزرگ ترین بستر رفتارهای آیینی ایرانیان را جهت ادای بندگی به خالق به همراه دارد؛ جایی که مردمان روزه دار در کنار لب فروبستن بر اطعمه و اشربه، برای تجلی برترین رفتارهای انسانی تمرین می کنند.
مواردی از ستایش تا تذهیب نفس؛ از پرهیز از گناه تا رعایت حقوق مردم، از تکریم خانواده و بزرگان قوم و طایفه و ایل تا ادای حق بندگی و کرنش در برابر خالق بازتاب دهنده این تصویر است که همه مسلمانان پای سفره ای ثابت نشسته اند که خوان‌گستر آن خداوند به عنوان ذات حق تعالی و خالق انسان و جماد و نبات است.
** «گره گشو» آیین در مقام تبعیت از کریم اهل بیت (ع)
پژوهشگران رفتارهای آیینی در میان جوامع گوناگون، جملگی بر این نظر اتفاق دارند که دامنه و توسعه تمدن در میان کشورها به ضریب نفوذ رفتارهای آیینی در میان آحاد مختلف افراد جامعه باز می گردد.
با مرور دامنه تاریخی و تمدنی ایران به عنوان یکی از کهن‌ترین کشورهای صاحب تمدن در جهان به وضوح می‌توان دریافت که از هزاره های دور تا به امروز نحوه مشارکت اقشار مختلف جامعه از کودکان و نوجوانان تا بزرگسالان در رفتارهای آیینی و اجرای خرده فرهنگ های نمایشی همواره یکی از اصلی‌ترین معیارها و ملاک های پژوهشگران در زدن مهر تایید تمدن ساز بودن کشور عزیزمان ایران در میان کشورهای دیگر جهان به شمار می رود.
همزمان با ورود اسلام به ایران و پذیرفتن این دین هدایتگر و مبین، بسیاری از رفتارهای آیینی و ریختارشناسی های نمایشی در میان عموم افراد جامعه ایران با مفاهیم بنیادین اسلام و شعائر دینی گره خورده است. یکی از متجلی ترین این شکل از رفتارهای گره خورده با ساختار آیینی و نمایشی ایران را در ماه مبارک رمضان می توانیم رصد کنیم.
از جمله آیین های متمرکز بر رفتار کودکان و نوجوانان همپای بزرگسالان در ایام ماه مبارک رمضان به آیین «گلی گشو»، «گره گشو» یا «گره گشای» به عنوان یکی از آیین های کهن استان بوشهر که به عنوان میراث ملی ناملموس نیز به ثبت رسیده است بازمی‌گردد.
آیینی که در شهرستان بوشهر به عنوان مرکز این استان در شب پانزدهم ماه مبارک رمضان برگزار می شود. «گلی گشو» که در گویش و لهجه مردمان بوشهر به معنای گشوده شدن گره، برطرف شدن موانع و آسان شدن کار استوار است، در رفتارهای آیینی و نمایشی به ویژه در خطه آیین پرور فرهنگ بوشهر شاید امروزه بسیار کمرنگ تر از دهه های گذشته اجرا می شود اما هنوز هم به عنوان یکی از ریختارهای نمایشی و آیینی در ایام ماه مبارک رمضان در حال اجراست و نفس می کشد.
شب پانزدهم ماه مبارک رمضان مصادف با میلاد با سعادت حضرت امام حسن مجتبی (ع) کریم اهل بیت است و به همین مناسبت دسته های مختلف که بسیاری از آنها را کودکان و نوجوانانی که از خانواده‌های فرودست و مستمند شامل می‌شوند با گرد هم آمدن به همراه تعدادی از بزرگان، معتمدان و ریش سفیدان آن محل به برگزاری آیین ««گلی گشو» (گره گشای) می پردازند.
در اجرای این آیین، کودکان و نوجوانان همسو با چند تن از بزرگان و معتمدان محل در منطقه‌ای که از پیش مشخص کرده بودند گرد هم جمع می‌شوند و با به همراه داشتن کیسه هایی در دست، حرکت آیینی و نمایشی خود را آغاز می‌کنند.
این افراد بعد از مراسم و ضیافت فطار با حرکت در کوی و برزن ها و کوچه های شهر شروع به سر دادن اشعاری با محتوای برکت بخشیدن به سفره خانواده و گشوده شدن گره مشکلات و گرفتاری آن خانواده در مسیر زندگی اجتماعی و فرهنگی شان رفتار نمایشی خود را آغاز و در نهایت با ذکر و ادعیه و فرستادن صلوات، سلامتی را برای آن خانواده آرزو می کنند.
مردم روزه دار بوشهر نیز بعد از شنیدن صدای نواخته شدن در خانه‌های خود و آوازهای کودکان و نوجوانان به کنار خانه ها می آیند و با ریختن شیرینی، آجیل و یا برنج و گندم و تنقلاتی از این دست در کیسه های کودکان و نوجوانان ضمن ارج نهادن به دعا و اذکار مذهبی کودکان و نوجوانان برای صاحبخانه، تلاش می کنند تا به سهم خود هر چند کوچک گرهی از مشکلات آن کودکان و نوجوانان خانواده های فرودست و نیازمند جامعه که به در خانه آنها آمده اند باز کنند.
در بخشی از شهر بوشهر که هنوز این آیین در حال اجراست برخی از خانواده‌ها از چند روز قبل گندم را در آب خیس می کنند و در روز برگزاری آیین «گره گشو» این گندم ها را تف می دهند و در کنار خوراکی هایی که در کیسه نوجوانان و کودکان آیین گره گشا قرار می دهند، ظرفی از گندم برشته و تفته را نیز به عنوان هدیه به آنها اهدا می کنند.
کودکان و نوجوانان نیز بعد از گرفتن هدایای صاحبخانه و کیسه هایی که با دست مهربان آنها پر شده است آواز «گره گشو، سرت بشور، با آرد شو» را به مثابه تشکر از اهل خانواده سر می دهند. همچنین این کودکان و نوجوانان بر در خانه هایی که صاحبخانه به آنها توجهی نمی کند و هدیه ای نمی دهد با همان لحن آوازهای کودکانه گله و شکایتی می کنند و نوایی را سر می دهند که از جمله می توان به «خونه گدا هیچیش ندا» یا «خونه گدا خیرش ندا» اشاره کرد.
شایان ذکر است یکی از شهرهای ساحلی که هنوز با شدت و قوت پیشین مراسم گره گشو در آن برگزار می شود شهر دیلم در شمال استان بوشهر است.
